Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) là gì?

Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) có thể thay đổi suy nghĩ, cải thiện sức khỏe tinh thần của bệnh nhân. Liệu pháp này được ứng dụng rộng rãi trong tâm lý trị liệu.

Định nghĩa liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT)

Liệu pháp nhận thức – hành vi (Cognitive Behavioral Therapy – CBT) là phương pháp can thiệp nhằm:

• Tiếp cận các biến dạng nhận thức về niềm tin, suy nghĩ, thái độ
• Thay đổi hành vi, suy nghĩ tiêu cực
• Điều hòa cảm xúc
• Phát triển chiến lược ứng phó với các vấn đề nan giải trong cuộc sống

Chuyên gia tâm lý sẽ đồng hành với người bệnh suốt quá trình trị liệu, giúp người bệnh nhận thức những suy nghĩ cực đoan, sai lệch. Sau đó, người bệnh sẽ được hướng dẫn cải thiện suy nghĩ, hành vi.

Liệu pháp nhận thức – hành vi không đơn thuần tập trung vào những điều đang diễn ra bên trong tâm trí, mà còn tiếp cận chúng một cách khoa học và có hệ thống.

Người bệnh có thể thoải mái chia sẻ mà không sợ bị đánh giá, phán xét. Nhà trị liệu cũng có thể nắm bắt toàn bộ vấn đề sau quá trình lắng nghe chủ động và khách quan.

Kỹ thuật và hiệu quả điều trị của CBT

Để hỗ trợ người trị liệu phán đoán những hình mẫu và trạng thái cảm xúc của bản thân, chuyên gia trị liệu sẽ áp dụng các kỹ thuật sau:

• Việt nhật ký
• Luyện tập chánh niệm
• Thách thức niềm tin
• Thư giãn
• Bài tập về tư duy, thể chất, giao tiếp

Nhằm nâng cao kết quả trị liệu, các bài tập về nhà (bao gồm đọc, thực hành, viết luận) được xem là điều cần thiết. Những hoạt động này đòi hỏi sự tự giác trong quá trình điều trị.

Đa số liệu trình trị liệu nhận thức – hành vi diễn ra trong vòng 16 buổi với thời lượng 1 tiếng/buổi. Sau khi kết thúc, bệnh nhân có thể phát triển niềm tin và hành vi tích cực, giải quyết những vấn đề trong cuộc sống cá nhân.

Nhờ vào tính chất rõ ràng, khoa học và khả năng tháo gỡ nhiều vấn đề nan giải, liệu pháp nhận thức – hành vi có thể cải thiện những bệnh lý và hội chứng sau:

• Trầm cảm
• Rối loạn lo âu
• Rối loạn ám ảnh cưỡng chế
• Rối loạn căng thẳng sau chấn thương tâm lý
• Rối loạn lo âu ám ảnh sợ hãi
• Rối loạn ăn uống
• Rối loạn giấc ngủ
• Rối loạn tình dục
• Stress, căng thăng kéo dài
• Hội chứng ruột kích thích
• Hội chứng mệt mỏi mạn tính
• Nghiện chất kích thích
• Những cơn đau mạn tính

Xem thêm: Các phương pháp Tâm lý trị liệu cơ bản thường được sử dụng

Hệ thống niềm tin cốt lõi của liệu pháp nhận thức – hành vi

Liệu pháp nhận thức – hành vi chú trọng điều hòa tâm trạng và cải thiện hành vi của thân chủ. Điều này căn cứ vào mức độ sâu sắc trong niềm tin của họ về chính mình, và thế giới xung quanh.

Niềm tin được hình thành từ chính kinh nghiệm của chúng ta. Khi đã có một niềm tin cụ thể, chúng ta vô thức chọn lọc những điều phù hợp với niềm tin. Đồng thời phủ nhận những điều không phù hợp.

Thông qua việc sửa đổi niềm tin tiêu cực, chúng ta có thể nhìn nhận những sự kiện trong cuộc sống, hay ưu – nhược điểm của bản thân theo hướng lạc quan, thực tế hơn

Kinh nghiệm hình thành niềm tin

Kinh nghiệm trong quá khứ ảnh hưởng đến cách nhìn nhận vấn đề. Điều này cho phép chúng ta dự đoán những điều có thể xảy ra trong tương lai. Sự học hỏi theo cảm xúc cũng diễn ra tương tự cơ chế này.

Ví dụ, những đứa trẻ bị lạm dụng hoặc bị bỏ rơi sẽ có cái nhìn cực đoan theo bản năng tự nhiên. Chúng thường nhìn nhận sai lệch, không chính xác về bản thân và thế giới xung quanh.

Niềm tin tạo nên quan điểm

Việc hiểu biết đầy đủ và cặn kẽ về các niềm tin cốt lõi,  cũng như cơ chế tự vệ giúp chuyên gia trị liệu thấu hiểu, đồng cảm với khách hàng. Từ đó thiết lập mối tương tác bền vững với đôi bên.

Trong liệu pháp này, bộ công cụ hữu ích được nhà trị liệu sử dụng trong việc thách thức suy nghĩ tự động tiêu cực, và niềm tin cốt lõi là phương pháp Socrates (hay bộ câu hỏi Socrates).

Nguyên tắc hoạt động của liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT)

Cách thức vận hành của liệu pháp này tương đối phức tạp. Hiện nay tuy đã có nhiều lý thuyết về nguyên tắc hoạt động, giới chuyên môn vẫn chưa tìm thấy lời lý giải thấu đáo, rõ ràng nhất.

Trên thực tế, liệu pháp nhận thức – hành vi có thể hoạt động đồng thời theo nhiều cách thức khác nhau.

Một số cách thức có thể xuất hiện trong những liệu pháp khác. Trong khi đó, một số cách thức chỉ tồn tại riêng biệt ở kỹ thuật trị liệu này.

1. Học hỏi kỹ năng ứng phó

Liệu pháp nhận thức – hành vi hướng dẫn bệnh nhân kỹ năng đối mặt và giải quyết vấn đề. Những người bị rối loạn lo âu có thể học cách tránh xa các tình huống căng thẳng, khơi gợi nỗi sợ hãi của họ.

Việc đương đầu với nỗi sợ hãi theo mức độ tăng dần giúp họ kiểm soát bản thân tốt hơn. Cũng như có thể nâng cao kỹ năng đối phó một cách tự nhiên.

2. Thay đổi niềm tin và hành vi

Những chiến lược đối phó mới có thể kéo theo nhiều thay đổi lâu dài về lối hành xử, và thái độ cơ bản. Bệnh nhân trầm cảm không còn cảm thấy mình là một kẻ yếu đuối, kém cỏi vì mắc bệnh về tinh thần.

3. Xây dựng dạng mối quan hệ mới

Quan hệ 1:1 giữa thân chủ và chuyên gia trị liệu là mối quan hệ “cộng tác”

Nhà trị liệu sẽ cố gắng tìm hiểu quan điểm và xu hướng phản ứng của khách hàng để lên kế hoạch điều trị chi tiết. Điều này phụ thuộc vào mối quan hệ của hai bên.

Thân chủ có thể tiết lộ mọi tâm tư, và được xoa dịu căng thẳng cho bản thân. Nguyên nhân là do chuyên gia tâm lý không hề phán xét hay đánh giá.

Sau đó, họ đưa ra những quyết định sáng suốt và chín chắn hơn khi đối mặt với vấn đề. Lúc này, mỗi cá nhân có thể tự tháo gỡ khúc mắc của chính mình.

4. Giải quyết những vướng mắc trong cuộc sống

Liệu pháp nhận thức – hành vi giúp thân chủ giải quyết những vấn đề nan giải khiến họ băn khoăn, lo lắng trong một khoảng thời gian dài.

Kỹ thuật trị liệu này sẽ hướng dẫn chúng ta tiếp cận vấn đề theo hướng khác đi, kiểm soát những cảm xúc xáo trộn, từ đó  đối phó khéo léo với khúc mắc trong lòng.

Ứng dụng liệu pháp nhận thức – hành vi trong trị liệu tâm lý

Trong công tác trị liệu và tham vấn tâm lý, cách thức chuyên gia tâm lý tương tác với thân chủ đóng vai trò vô cùng quan trọng. Hoạt động này diễn ra xuyên suốt và liên tục trong suốt liệu trình điều trị.

Suốt quá trình hành nghề, nhà trị liệu không chỉ đào sâu kiến thức chuyên ngành, mà còn thường xuyên trau dồi kỹ năng để đối phó với mọi tình huống.

Bên cạnh đó, các phản hồi từ người được trị liệu cũng vô cùng cần thiết. Thông qua những thông tin này, chuyên nhà trị liệu có thể chủ động cập nhật, điều chỉnh liệu trình, và nâng cao năng lực – trình độ.

Chuyên gia sẽ luôn lắng nghe, thấu hiểu và chấp nhận bệnh nhân. Đây chính là chìa khóa vạn năng giúp nhà trị liệu mở ra cánh cửa tâm hồn của khách hàng,

Liệu pháp nhận thức – hành vi rất phù hợp với những đối tượng thích tự suy xét bản thân. Hoặc những người đang tìm kiếm một liệu trình điều trị ngắn hạn, không quá phụ thuộc vào thuốc.

Ưu điểm vượt trội của liệu pháp nhận thức – hành vi là giúp bệnh nhân rèn luyện, phát triển nhiều kỹ năng hữu ích cho hiện tại lẫn tương lai.

Ưu điểm và nhược điểm của liệu pháp nhận thức – hành vi

Liệu pháp nhận thức – hành vi thiết lập những mối quan hệ có bản chất khác biệt liệu pháp khác. Một số liệu pháp sẽ khuyến khích người bệnh phụ thuộc vào chuyên gia trị liệu.

Trong khi đó, mối quan hệ hai bên trong kỹ thuật điều trị này thì khác. Liệu pháp nhận thức – hành vi thiên về việc xác lập một mối quan hệ bình đẳngnhằm tập trung cao độ vào vấn đề.

Nhà trị liệu sẽ thường xuyên yêu cầu người bệnh phản hồi, và đưa ra cảm nhận về kết quả điều trị. Sự phối hợp toàn diện giữa nhà trị liệu và thân chủ rất quan trọng.

1. Ưu điểm

Hơn 500 thử nghiệm lâm sàng đã chứng minh rằng, liệu pháp nhận thức – hành vi giúp giảm đáng kể triệu chứng của:

• Rối loạn tâm thần như lạm dụng chất kích thích, trầm cảm, rối loạn lo âu, rối loạn ăn uống,…
• Vấn đề tâm lý liên quan đến gia đình, hôn nhân, sự thù địch – giận dữ,…
• Vấn đề y tế bao gồm mất ngủ, đau nhức nửa đầu, đau lưng mạn tính,…

Thêm vào đó, kỹ thuật này còn có nhiều ưu điểm như:

• Có thể kết hợp với nhiều phương pháp khác
• Liệu trình trị liệu tương đối ngắn
• Hình thức tiến hành đa dạng, linh hoạt
• Nội dung điều trị bao gồm nhiều chiến lược thiết thực và hữu ích cho cuộc sống
• Có ảnh hưởng tích cực ngay cả khi đã kết thúc điều trị

2. Nhược điểm

Nhìn chung, liệu pháp nhận thức – hành vi thường có rất ít rủi ro. Một số nhược điểm cần cân nhắc bao gồm:

• Yêu cầu sự hợp tác cao giữa khách hàng và nhà trì liệ
• Thường xuyên tham gia các buổi nói chuyện và hoàn thành bài tập về nhà
• Trực tiếp đối diện với nỗi lo lắng và những cảm xúc giấu kín
• Thời gian điều trị lâu dài
• Chuyên gia tâm lý cần có trình độ chuyên môn, kỹ năng và kinh nghiệm chắc chắn, vững vàng.

Liệu pháp chú trọng phát triển khả năng thay đổi bản thân như cảm xúc, suy nghĩ và hành vi của người bệnh. Do đó, không thể giải quyết những vấn đề xã hội khác.

Đồng thời, kỹ thuật này chỉ tập trung tháo gỡ từng vấn đề cụ thể trong hiện tại, không thể loại bỏ tận gốc nguyên nhân tiềm ẩn dẫn đến các căn bệnh tinh thần.

Cách khai thác tối đa liệu pháp nhận thức – hành vi

Kỹ thuật trị liệu này không thể phát huy hiệu quả với mọi bệnh nhân. Tuy nhiên, bạn có thể tối đa hóa kết quả điều trị bằng cách:

1. Chủ động hợp tác với chuyên gia tâm lý

Liệu pháp nhận thức – hành vi sẽ mang đến hiệu quả cao nhất khi bệnh nhân có suy nghĩ tích cực, chia sẻ thoải mái trong quá trình điều trị.

Hãy đảm bảo rằng bạn và nhà trị liệu đồng thuận về những vấn đề chủ yếu, và cách thức xử lý chúng. Cùng nhau, các bạn có thể thiết lập mục tiêu, đánh giá tiến bộ chính xác theo từng khung thời gian cụ thể.

2. Trung thực và cởi mở

Sự thành công của liệu pháp phụ thuộc vào sự trung thực và cở mở. Người bệnh cần bộc bạch cảm xúc, suy nghĩ, trải nghiệm với thái độ cầu thị, học hỏi.

3. Bám sát liệu trình điều trị

Khi cảm thấy chán nản và thiếu mất động lực, nhiều người đã bỏ qua một số buổi tham vấn. Điều này gây gián đoạn công tác điều trị.

Trong mọi trường hợp, hãy luôn kiên trì và chủ động theo đuổi liệu trình. Đây chính là điều kiện quan trọng đảm bảo kết quả điều trị tốt nhất.

4. Hoàn thành bài tập về nhà

Chuyên gia trị liệu có thể yêu cầu khách hàng đọc sách, viết nhật ký hoặc thực hiện một số nhiệm vụ sau mỗi buổi trò chuyện. Những hoạt động này là một phần thiết yếu của quá trình chữa bệnh.

5. Không trông đợi kết quả tức thì

Những tổn thương cảm xúc, tình cảm thường sâu sắc, khắc khoải và đau đớn. Vì vậy, vào khoảng thời gian đầu, bạn có thể gặp nhiều khó khăn khi buộc phải đối mặt với chúng.

Tuy nhiên, vấn đề này có thể được cải thiện đáng kể sau một thời gian điều trị.

Nếu bệnh tình không thuyên giảm sau một khoảng thời gian áp dụng, người bệnh cần trao đổi trực tiếp với nhà trị liệu để điều chỉnh kế hoạch chữa bệnh hoặc thay đổi phương hướng tiếp cận.

Cuối cùng, điều quan trọng nhất trong quá trình điều trị vẫn là sự hợp tác và cam kết của mỗi bệnh nhân. Thế nên, đừng bao giờ bỏ cuộc.